Rob Hartmans. De tsaar in Zaandam. De reizen van Peter de Grote naar Nederland. Utrecht, Omniboek, 2022, 176 p.

In dit mooi geïllustreerd boek schetst de auteur het verblijf van de Russische tsaar Peter I (de Grote) (1672-1725) in de Republiek : de eerste keer tijdens het zgn. Grote Gezantschap (1697-1698), de tweede keer in 1716-1717. Tijdens zijn eerste bezoek kwam Peter om militaire steun vragen in zijn strijd tegen de Turken, die de Zwarte Zee beheersten, zodat de Russen geen uitweg naar de Middellandse Zee hadden, tijdens zijn tweede reis kwam hij nog eens om de steun van de Republiek vragen in zijn strijd tegen de Zweden, die hij weliswaar verslagen had – in de slag bij Poltava (1709), maar die weigerden de vrede te sluiten. Peter moet toch beseft hebben dat de Republiek hem niet kon helpen, gebonden als ze waren door een verdrag met Zweden. Daarom ging Peter, op aanraden van de Pruisische koning Friedrich Wilhelm I, dan maar bij Frankrijk aankloppen. Met succes. Dat verklaart ook waarom Peter na zijn bezoek aan Nederland doorreisde naar Frankrijk en aldus in de Oostenrijkse Nederlanden terechtkwam.

Voor Nederland is de figuur van Peter de Grote een beetje iconisch. Het is in de Republiek dat hij de inspiratie heeft opgedaan om zijn land te moderniseren, hij heeft in Zaandam gewerkt op de scheepswerven, een met nogal wat verhalen gekleurde geschiedenis – de monarch van een groot land die met eigen handen op een Zaanse werf een schip leert bouwen (je ziet het Lodewijk XIV niet meteen doen). Na één week Zaandam is hij naar Amsterdam getrokken, waar hij door zijn vriend Nicolaes Witsen, burgemeester van de stad en Ruslandkenner, ondergebracht werd op de scheepswerven van de VOC. Nederland kan dus niet zonder reden trots zijn op de rol die het heeft gespeeld in het tot stand komen van het moderne, verwesterde, petrinische Rusland. Dat de Russische tsaar bovendien ook nog Nederlands sprak, heeft die trots nog meer gevoed. Over het Nederlands van de tsaar zijn de meningen verdeeld, ik denk dat hij zich uit de slag kon trekken in het Nederlands (of misschien wel Nederduits), want in Nederland en België had hij geen tolk nodig. En toen hij de Franse grens overstak, zorgde de Franse regering voor een verbindingsofficier die het Nederlands machtig was en aldus met Peter zonder tolk kon communiceren.

In het boek van Hartmans wordt heel de geschiedenis van Peter in Nederland uit de doeken gedaan, maar toch, helaas, te summier. De bestaande literatuur wordt gebruikt en geciteerd – het dagboek van Nomen, de studies van Jacobus Scheltema, Boris Raptschinsky, Kistemaker en schrijver dezes. Ook de literatuur over de Zaanstreek en de betekenis van Zaandam voor de industrie van het land wordt uitvoerig geciteerd. Waarom Peter koos voor Zaandam wordt duidelijk aan de hand van hoofdstuk twee (p. 39-62), waarin uitvoerig wordt ingegaan op de geschiedenis van deze regio.

Het valt wel te betreuren dat de Russische literatuur ontbreekt. De laatste vijftien jaar is heel wat onderzoek verricht door het Peter de Grote Instituut in Sint-Petersburg, dat elk jaar in juni een internationale conferentie over de Russische hervormer organiseert en de akten van die congressen ook publiceert. Naar aanleiding van het 350-jarig jubileum van Peter I in 2022 (1672-2022) heeft het Instituut de prachtige gids Peter de Grote in Nederland. In de voetsporen van tsaar Peter. Cultuurhistorische gids (Sint-Petersburg, Evropejskij dom / Propilei, 2022, 183 p.) gepubliceerd, zowel in het Nederlands als in het Russisch. Daarin wordt elke plaats die Peter in Nederland bezocht heeft beschreven en alles samengebracht wat hij daar gezien heeft en wie hij ontmoet heeft. Helaas is dit boek door de vreselijke oorlog van februari 2022 niet gepresenteerd kunnen worden. Hopelijk is in 2025 deze waanzinnige oorlog achter de rug en kan het 300-jarig jubileum van Peter de Grotes dood (1725) herdacht en deze mooie gids gepresenteerd worden.